Pozwy zbiorowe w Polsce

18 lipca 2010 roku wejdzie w życie ustawa z dnia 17 grudnia 2009 roku o dochodzeniu
roszczeń w postępowaniu grupowym

(Dz. U. z 2010 r. Nr 7, poz. 44), wprowadzająca instytucję pozwów grupowych (zbiorowych)
do polskiego prawa. W ramach wprowadzenia do tematyki pozwów zbiorowych, przedstawiamy poniżej uzasadnienie do projektu ustawy. W kolejnych numerach Biuletynu będziemy przybliżać Państwu nową ustawę, czekamy też na Państwa uwagi i komentarze.

Uzasadnienie projektu ustawy o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym

1. Uwagi ogólne
Ochrona interesów wielu podmiotów w jednym postępowaniu cywilnym jest zagadnieniem
od lat żywo dyskutowanym. Postępowanie służące jednoczesnej realizacji praw do ochrony
prawnej ( prawa do sądu) wielu podmiotów znane jest ustawodawstwom na całym świecie i przeżywa ono dynamiczny rozwój także w Europie. W nawiązaniu do tych tendencji w projekcie przewiduje się unormowanie w Polsce postępowania, w którym mogłyby być jednocześnie dochodzone prawa podmiotowe lub inne prawnie chronione interesy wielu podmiotów.
Postępowanie takie określa się mianem postępowania grupowego. W projekcie przyjęto, że postępowanie grupowe jest prowadzone w interesie wielu (co najmniej 10) podmiotów, które dochodzą na tej drodze swoich roszczeń indywidualnych od jednego podmiotu, i pomiędzy którymi występuje na tyle istotna więź podmiotowa i przedmiotowa, że – ze względu na interes członków takiej grupy, pozwanego, jak i samego wymiaru sprawiedliwości – celowe jest ich wspólne dochodzenie. Celem postępowania grupowego jest stworzenie możliwości rozstrzygnięcia wielu podobnych spraw różnych podmiotów w jednym postępowaniu. Postępowanie grupowe ułatwia dostęp do sądu w sytuacjach, w których dochodzenie roszczenia w takim postępowaniu jest korzystniejsze dla zainteresowanego niż indywidualne występowanie z własnym roszczeniem (np. w przypadku dochodzenia bardzo małych kwotowo roszczeń od jednego sprawcy szkody) i dzięki temu zwiększa efektywność ochrony sądowej. Cele, którym służy postępowanie grupowe są istotne nie tylko dla samych zainteresowanych stron sporu, ale także wymiaru sprawiedliwości jako takiego. Przede wszystkim należy wskazać na takie zalety postępowania grupowego, jak: ekonomia
wymiaru sprawiedliwości czy ujednolicenie rozstrzygnięć w podobnych sprawach. Przez postępowanie grupowe osiąga się odciążenie sądów od rozpatrywania wielu podobnych spraw
różnych podmiotów oraz zmniejszenie kosztów postępowania (np. wspólne postępowanie dowodowe). W państwach członkowskich UE powszechnie podkreśla się, że korzyści płynące z wprowadzenia instytucji postępowania grupowego obejmują poprawienie funkcjonowania wspólnego rynku (przez podniesienie bezpieczeństwa prawnego nabywcy – konsumenta), rozszerzenie zakresu dostępu do wymiaru sprawiedliwości (ponad 70% ankietowanych obywateli krajów członków UE deklaruje, że skorzystało by z ochrony sądowej w drobnych sprawach, jeżeli mogłyby być one wytaczane wspólnie z innymi osobami).

2. Struktura postępowania
W projekcie zakłada się, że w postępowaniu grupowym wystąpią cztery stadia:
– postępowanie w przedmiocie dopuszczalności postępowania,
– ustalenie zakresu podmiotowego i przedmiotowego sprawy, dochodzonej przez co najmniej
10 podmiotów, kończące się postanowieniem sądu w przedmiocie składu grupy,
– rozpoznanie sprawy kończące się wydaniem orzeczenia co do istoty sprawy,
– wykonanie orzeczenia, w tym w zakresie kosztów
postępowania.

3. Dopuszczalność postępowania grupowego
Projekt w art. 1 zawiera definicję ustawową ,, postępowania grupowego”, zgodnie z którą jest to sądowe postępowanie cywilne w sprawach, w których dochodzone są przez co najmniej 10 osób roszczenia jednego rodzaju:
1) oparte na jednakowej podstawie faktycznej albo
2) oparte na jednakowej podstawie prawnej, jeżeli istotne okoliczności faktyczne uzasadniające żądanie są wspólne dla wszystkich roszczeń. Korzystając z doświadczeń związanych z instytucją współuczestnictwa formalnego, projektodawca przesądza, że więź istniejąca między osobami – członkami grupy ma być oparta na jednakowej podstawie faktycznej (np. korzystanie z usług jednego banku, kuracja tym samym medykamentem,
zamieszkiwanie w strefie oddziaływania zakładu), albo na jednakowej podstawie prawnej, a ponadto zachodzić musi tożsamość ,,istotnych” okoliczności faktycznych uzasadniających poszczególne roszczenia podmiotów (np. związanie umową o przewóz i uczestniczenie w jednym wypadku drogowym). Ocena, czy więź istniejąca pomiędzy podmiotami skutkuje możliwością połączenia ich w grupę i dopuszczenia rozpoznania sprawy w postępowaniu
grupowym każdorazowo będzie należała do sądu, badającego wstępnie pozew. Projekt
jest w tym zakresie elastyczny, umożliwiając dochodzenie roszczeń o różnym charakterze (pieniężnych lub niepieniężnych). Roszczenie powoda w sprawach o roszczenia pieniężne
może zmierzać do wydania przez sąd wyroku tylko co do zasady, przesądzającego o zasadności roszczenia, bez orzekania o jego wysokości (art. 2 ust. 2). W takim przypadku powód nie jest obowiązany wykazywać interesu prawnego w ustaleniu zasady odpowiedzialności, co wyłącza zastosowanie art. 189 k.p.c. Możliwe jest jednak także
dochodzenie zasądzenia odpowiedniej kwoty na rzecz grupy. W przypadku roszczenia o zasądzenie kwoty pieniężnej członkowie grupy muszą jednak zgodzić się na ryczałtowe określenie wysokości należnego im odszkodowania, tzn. na jego ujednolicenie (standaryzację), rezygnując z ewentualności dochodzenia swojego roszczenia indywidualnie i z jego zaspokojenia w szerszym zakresie. Postępowanie grupowe w sprawach o roszczenia pieniężne jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy wysokość roszczenia dla każdego członka grupy została ujednolicona przy uwzględnieniu wspólnych okoliczności sprawy. Wysokość roszczeń może być ujednolicona w podgrupach (art. 2 ust. 1). Dochodzenie roszczeń w postępowaniu grupowym nie wyklucza możliwości wytoczenia powództwa przeciw temu samemu pozwanemu przez osoby, które nie przystąpią do grupy, pomimo tego, że ich roszczenie nadawałoby się do tego, albo też wystąpiły z grupy w trybie przewidzianym przez projekt
(art. 1 ust. 2).

4. Właściwość i skład sądu w sprawach grupowych
Ze względu na rangę spraw rozpoznawanych w postępowaniu grupowym oraz jego znaczenie
dla ochrony praw podmiotowych lub interesów członków grupy w art. 3 ust. 2 przewiduje
się powierzenie tych spraw sądom okręgowym ( art. 3 ust. 1). Z kolei, aby uzyskać większą koncentrację spraw w tych sądach, co powinno zaowocować zdobyciem większego doświadczenia przez rozpoznających je sędziów, przewiduje się, że sprawy w postępowaniu grupowym będą rozpoznawane tylko przez te sądy okręgowe, które mają siedzibę w miastach, w których działają sądy apelacyjne. Sąd taki rozpoznaje sprawę w składzie trzech sędziów
zawodowych (art. 3 ust. 2).

5. Reprezentacja grupy. Status prawny reprezentanta
Wzorem ustawodawstw innych państw, powodem w postępowaniu grupowym jest tzw. Reprezentant grupy, którym może być członek grupy albo powiatowy (miejski) rzecznik konsumentów (art. 4). Rozwiązanie takie wynika ze specyfiki postępowania grupowego, w którym w skład grupy wchodzi niekiedy duża (nawet do kilkunastu tysięcy) liczba osób i dla jego sprawnego przeprowadzenia konieczne jest przyznanie legitymacji czynnej jednemu
podmiotowi. Na reprezentancie ciąży wiele obowiązków związanych z zebraniem grupy, uzgodnieniem zasad uczestnictwa w grupie, czy ustaleniem wynagrodzenia adwokata (radcy prawnego). Członkom grupy pozostawiono jedynie decyzje w kwestiach najistotniejszych dla ochrony ich praw podmiotowych, w szczególności co do cofnięcia pozwu, zrzeczenia się i ograniczenia roszczenia(art. 18).
Relacje pomiędzy reprezentantem a członkami grupy (status reprezentanta) uregulowane zostały na zasadzie subrogacji, polegającej na tym, że reprezentant grupy prowadzi postępowanie w imieniu własnym, ale na rzecz wszystkich członków grupy.
Projekt przewiduje wprowadzenie przymusu adwokacko–radcowskiego w sprawach rozpoznawanych w postępowaniu grupowym, co wynika z potrzeby zapewnienia profesjonalizmu w prowadzeniu procesu celem ochrony praw lub interesów członków grupy, niebiorących osobistego udziału w postępowaniu.

6. Wymogi dotyczące pozwu w postępowaniu grupowym
Specyfika spraw rozpoznawanych w postępowaniu grupowym przejawia się także w szczególnych wymaganiach dotyczących pozwu. Poza warunkami, jakie powinno spełniać pismo procesowe i pozew w postępowaniu cywilnym (art. 126 i art. 187 k.p.c.), w art. 6 wskazuje się dodatkowe elementy pozwu:
1) wniosek o rozpoznanie sprawy w postępowaniu grupowym;
2) wskazanie podstaw uzasadniających członkostwo w grupie (podgrupie) oraz okoliczności,
o których mowa w art. 1 projektu, a które decydują o dopuszczalności postępowania grupowego;
3) określenie wysokości roszczenia dla każdego z członków grupy (podgrupy), co wymaga wcześniejszego porozumienia między członkami grupy co do kształtu żądania w tym zakresie;
4) wskazanie sposobu powiadamiania osób mogących przystąpić do postępowania grupowego;
5) oświadczenie powoda o tym, że działa on w charakterze reprezentanta grupy.
Do pozwu należy dołączyć oświadczenia co najmniej 10 podmiotów o ich przystąpieniu do grupy, wyrażeniu zgody na osobę reprezentanta grupy i na objęcie ich roszczeń postępowaniem grupowym – na zasadach przewidzianych w żądaniu pozwu oraz umowę reprezentanta grupy z pełnomocnikiem, określającą sposób wynagrodzenia pełnomocnika.
Zgodnie z art. 5, odrębna umowa regulująca wynagrodzenie pełnomocnika może określać
wynagrodzenie w stosunku do kwoty zasądzonej na rzecz powoda. Członkowie grupy odpowiadają za zapłatę wynagrodzenia pełnomocnika proporcjonalnie do wysokości kwot przypadających im ze świadczenia zasądzonego od pozwanego.

7. Ugodowe załatwienie sprawy
Projekt nie wyłącza możliwości ugodowego załatwienia sprawy, podkreślając zarazem możliwość skierowania stron do mediacji przez sąd, co może nastąpić, wedle oceny sądu, nie tylko aż do zamknięcia pierwszego posiedzenia wyznaczonego na rozprawę, ale w każdym stadium sprawy (art. 7). Ugoda podlega kontroli sądu zgodnie z art. 18 ust. 2.

8. Zabezpieczenie kosztów postępowania
Powództwo grupowe jest silnym elementem nacisku na pozwanego, który w związku z jego wytoczeniem stawiany jest często pod pręgierzem opinii publicznej, musi także zarezerwować niekiedy znaczne sumy dla zapewnienia sobie możliwości skutecznej obrony swoich praw. Dostrzegając niebezpieczeństwa płynące z ewentualności nadużycia instytucji postępowania grupowego w projekcie przewiduje się możliwość zabezpieczenia kosztów postępowania w drodze kaucji. Jest to rozwiązanie  zbliżone do znanej postępowaniu cywilnemu instytucji kaucji aktorycznej (art. 1119 Kpc).

Zgodnie z art. 8 projektu, powód – reprezentant grupy jest obowiązany na żądanie pozwanego złożyć kaucję na zabezpieczenie kosztów procesu. Pozwany może zgłosić żądanie zabezpieczenia kosztów najpóźniej przy pierwszej czynności procesowej. Pozwany nie ma prawa domagać się złożenia kaucji, jeżeli uznana przez niego część roszczenia reprezentanta grupy wystarcza na zabezpieczenie kosztów. Ocena w jakim zakresie ( nawet zgłoszone przy uznaniu przez pozwanego części roszczenia) należy zabezpieczyć pozwanego należy do sądu. Sąd oznaczy wysokość kaucji, mając na względzie prawdopodobną sumę kosztów, które
poniesie pozwany. Kaucję składa się w gotówce. Kaucja nie może być wyższa niż 20 procent
wartości przedmiotu sporu. Jeżeli w toku sprawy po ustaleniu składu grupy okaże się, że kaucja nie wystarcza, pozwany może żądać dodatkowego zabezpieczenia. Sąd orzeka o dodatkowym zabezpieczeniu postanowieniem, na które przysługuje pozwanemu
i powodowi zażalenie. Postanowienie w przedmiocie kaucji sąd może wydać na posiedzeniu
niejawnym. Po upływie zakreślonego przez sąd terminu do złożenia kaucji, sąd na wniosek pozwanego odrzuci pozew lub środek odwoławczy, orzekając o kosztach jak w wypadku cofnięcia pozwu. Powód może żądać przywrócenia terminu na zasadach ogólnych.

9. Orzeczenie sądu w sprawie dopuszczalności postępowania grupowego
Podstawowym zagadnieniem, które musi rozstrzygnąć sąd jest dopuszczalność postępowania
grupowego. Rozstrzygnięcie tego zagadnienia wymaga wyznaczenia rozprawy. Jeżeli stwierdzi brak okoliczności uzasadniających rozpoznanie sprawy w postępowaniu grupowym odrzuca pozew. W przeciwnym razie sąd wydaje postanowienie o rozpoznaniu sprawy w ostępowaniu grupowym(art. 10 ust. 1).

Odrzucenie pozwu z powodu niedopuszczalności postępowania grupowego nie powinno jednak odbić się na ochronie indywidualnych praw podmiotowych członków grupy. Aby zapobiec takim negatywnym skutkom (np. upływowi terminu przedawnienia) w art. 10 ust. 3 przewiduje się, że w przypadku wytoczenia przez członka grupy, w terminie sześciu miesięcy po prawomocnym odrzuceniu pozwu, powództwa o roszczenie, które było objęte powództwem w postępowaniu grupowym, w odniesieniu do roszczenia zachowane zostają
skutki, jakie ustawa wiąże z wytoczeniem powództwa w postępowaniu grupowym.

10. Ustalenie składu grupy. Stan sprawy w toku
W projekcie przyjęto założenie, że postępowaniem grupowym objęte zostają roszczenia tylko
tych osób, które wyrażą wyraźnie taką wolę (tzw. opt in). Dla ustalenia osobowego składu
grupy niezbędne jest zatem złożenie oświadczeń o przystąpieniu do grupy przez uprawnione
osoby. Zgodnie z art. 11 po uprawomocnieniu się postanowienia o rozpoznaniu sprawy w postępowaniu grupowym sąd ogłasza o wytoczeniu powództwa w postępowaniu grupowym. Ogłoszenie powinno wskazywać sąd, przed którym toczy się postępowanie, przedmiot sprawy oraz informację dla uprawnionych, których roszczenia mogłyby być objęte powództwem, o zasadach wynagrodzenia pełnomocnika oraz o możliwości przystąpienia do grupy w terminie nie dłuższym niż 2 miesiące od daty obwieszczenia przez złożenie oświadczenia reprezentantowi grupy. Przystąpienie do grupy po upływie terminu nie jest dopuszczalne.
Ogłoszenia można zaniechać, jeżeli z okoliczności sprawy wynika, że wszyscy uprawnieni złożyli już oświadczenia o przystąpieniu do grupy (art. 11 ust. 2). Wykaz osób, które przystąpiły do grupy sporządza reprezentant grupy i przedstawia sądowi dołączając
oświadczenia o przystąpieniu do grupy. Wykaz doręcza się pozwanemu wraz z odpisem
pozwu (art. 12).

Z chwilą złożenia oświadczenia o przystąpieniu do grupy pomiędzy członkiem grupy oraz pozwanym powstaje skutek sprawy w toku, co do roszczenia objętego postępowaniem grupowym (art. 13 ust. 1). W projekcie unormowano także wpływ, jaki wywiera przystąpienie do grupy przez osobę, która wcześniej wytoczyła indywidualne powództwo o roszczenie, które podlega objęciu postępowaniem grupowym. W takim przypadku sąd wydaje postanowienie o umorzeniu wcześniej wszczętego procesu (art. 13). Pozwany w terminie zakreślonym przez sąd, co najmniej miesięcznym, może podnieść zarzuty co do członkostwa określonych osób w grupie (art. 14). W sprawach o roszczenia pieniężne ciężar udowodnienia przynależności członka do grupy spoczywa na reprezentancie grupy. W innych sprawach do ustalenia przynależności członka do grupy wystarcza uprawdopodobnienie (art. 15). Po upływie terminu zakreślonego przez sąd – co najmniej miesiąca - od doręczenia reprezentantowi
grupy zarzutów co do członkostwa, sąd wydaje postanowienie co do składu grupy. Po wydaniu
tego postanowienia oświadczenie członka grupy o wystąpieniu z grupy jest bezskuteczne (art. 17).
Ustalony w zakreślony wyżej sposób skład grupy determinuje zakres podmiotowy i przedmiotowy postępowania.

11. Zmiana reprezentanta grupy
Osoba reprezentanta grupy odgrywa decydujące znaczenie dla właściwego prowadzenia sprawy i w konsekwencji dla ochrony członków grupy. Stąd też w projekcie przewiduje się możliwość oceny wywiązywania się reprezentanta grupy z jego obowiązków przez członków grupy oraz możliwość jego zmiany (nie tylko na skutek zaniedbań, ale także jako skutek innych zdarzeń losowych). Zgodnie z art. 17 projektu, na wniosek więcej niż połowy członków grupy sąd może dokonać zmiany reprezentanta grupy. Wniosek powinien wskazywać nowego reprezentanta grupy oraz zawierać jego oświadczenie o wyrażeniu zgody na objęcie tej
funkcji. Sąd wydaje postanowienie na posiedzeniu niejawnym. Sąd powinien ocenić zasadność wniosku, biorąc m.in. pod uwagę stan sprawy, interes grupy, sposób wywiązywania się reprezentanta z obowiązków, jego sytuację osobistą. Zmiana reprezentanta grupy nie powoduje jednak wygaśnięcia pełnomocnictwa udzielonego w postępowaniu adwokatowi (radcy prawnemu).

12. Postępowanie dowodowe
Projekt zakłada, że postępowanie dowodowe w postępowaniu grupowym będzie prowadzone
na podstawie zasad ogólnych kodeksu postępowania cywilnego. Jeśli jednak chodzi o przeprowadzenie dowodu z przesłuchania członka grupy, to w art. 19 stwierdza się, że przesłuchuje się go w charakterze strony (a nie świadka).

Reprezentant grupy jako powód prowadzi bowiem postępowanie w imieniu własnym, ale na rzecz członków grupy (art. 4 ust. 3). Członek grupy jest więc stroną w znaczeniu materialnym.

13. Wyrok w postępowaniu grupowym
W sentencji wyroku należy wymienić wszystkich członków grupy (art. 20). W wyroku zasądzającym świadczenie pieniężne należy ponadto zaznaczyć jaka kwota przypada każdemu członkowi grupy (podgrupy). Wyrok prawomocny ma skutek wobec wszystkich członków grupy. Sąd, uznając roszczenie za usprawiedliwione w zasadzie (art. 2 ust. 2), może wydać wyrok przesądzający o odpowiedzialności pozwanego co do zasady. W tym przypadku
każdy z członków grupy może wytoczyć odrębne powództwo o zasądzenie należnego mu świadczenia. W takim postępowaniu wyrok ustalający odpowiedzialność pozwanego co do zasady ma znaczenie prejudykatu (art. 365 k.p.c.).

14. Egzekucja orzeczenia zapadłego w postępowaniu grupowym
Tytułem egzekucyjnym do prowadzenia egzekucji świadczeń pieniężnych zasądzonych na rzecz poszczególnych członków grupy (podgrupy) jest wyciąg z wyroku obejmujący ich świadczenia (art. 21). W sprawach o świadczenia niepieniężne egzekucję zasądzonego świadczenia wszczyna się na wniosek reprezentanta grupy (art. 22 ust. 1). Jeżeli
zasądzone świadczenie niepieniężne nie zostanie spełnione w terminie sześciu miesięcy, liczonym od uprawomocnienia się wyroku, a w tym czasie reprezentant grupy nie wystąpi z wnioskiem o wszczęcie egzekucji, każdy z członków grupy może zwrócić się do sądu, który wydał wyrok, z wnioskiem o nadanie klauzuli wykonalności, a także o wszczęcie egzekucji może wystąpić każdy z członków grupy (art. 22 ust. 2).

15. Odpowiednie stosowanie do postępowania grupowego przepisów kodeksu postępowania
Cywilnego

Postępowanie grupowe zawiera w sobie wiele odrębności w stosunku do ,,indywidualistycznie” ukształtowanego postępowania ,,zwykłego” regulowanego w Kodeksie postępowania cywilnego. Stąd też projektodawca proponuje, aby w kwestiach nieuregulowanych odmiennie w ustawie stosować odpowiednio przepisy Kodeksu postępowania cywilnego, z wyłączeniem tych z nich, które stoją w sprzeczności z istotą postępowania grupowego (art. 23 ust. 1).

16. Ponoszenie kosztów postępowania grupowego
Ze względu na rozpoznawanie roszczeń wielu podmiotów jednocześnie wydaje się właściwe ustalenie opłaty sądowej w niższej wysokości niż w postępowaniu zwyczajnym. Proponowane jest ustalenie opłaty sądowej w wysokości 2% wartości przedmiotu sporu lub przedmiotu zaskarżenia jednak nie mniej niż 30 złotych oraz nie więcej niż 100.000 złotych. Wysokość opłaty sądowej powinna być ustalana przez sąd dopiero po ostatecznym ustaleniu się składu grupy, co jest jednoznaczne z ustaleniem ogólnej wysokości roszczenia dochodzonego przez członków grupy. W sprawach dochodzonych w postępowaniu grupowym nie stosuje się przepisów art. 100 § 2, art. 101-103, 105, 107, 109-112 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych
(Dz. U. Nr 167, poz. 1398 z późn. zm.).

Biuletyn SKP Nr 1/2010